“Ze denken alleen maar aan zichzelf”

Ik lees het de laatste tijd steeds vaker. Over jongeren die elkaar in het geniep ontmoeten. Over shoppers in al te drukke winkelstraten. Over families die na een lang eenzaam najaar één avond samen willen vieren. Over mensen die afspreken met wat volgens de regels één persoon teveel is. Over mensen die bang zijn voor vaccins. Over zelfstandigen die hun levenswerk in rook zien opgaan en hun zaak weer willen openen. Over mensen die een knuffel nodig hebben.

Die uitspraak maakt mij heel kregelig.

(c) Inaya photography

We zijn al een halve eeuw bezig het weefsel af te breken waarop solidariteit gedijt. Het idee dat er – om het met Iron Lady Thatcher te zeggen – niet zoiets als de samenleving bestaat, heeft dieper greep gekregen op onze geest dan we zelf willen beseffen. Economische groei primeert in elke vorm van denken en beslissen, winst moet er gemaakt worden en het is ieder voor zich. Als je faalt, is dat je eigen schuld, je moest maar beter je best doen, harder werken, gezonder leven en de samenleving hoort daar niet voor op te draaien.

Ik vind dat een verfoeilijke filosofie en zal ze nooit verdedigen. Maar het is wel heel ironisch dat we nu plots van iedereen het omgekeerde verwachten. Was solidariteit al die tijd eigenlijk toch wel een goed idee? Waarom waren we die dan stelselmatig aan het doodknijpen?

Een van de redenen waarom solidair en altruïstisch zijn ons nu zo zwaar valt, is omdat ons politiek-economisch denkkader al decennialang alles waarop die waarden gedijen heeft uitgehold, weg bespaard en belachelijk of onmogelijk gemaakt. In een ratrace met een alsmaar moordender tempo op weg naar alsmaar hogere targets staan gevoeligheid, mildheid en kwetsbaarheid (en begrip daarvoor) op de lijst met onwenselijk gedrag. Soms worden ze al omschreven in termen van pathologie. Wie niet sterk genoeg is, moet aan zichzelf werken, medicatie slikken, beter zijn best doen. De onhaalbaarheid van de heersende norm daarentegen wordt nauwelijks in vraag gesteld.

In een dergelijk spartaans landschap worden altruïsme en solidariteit niet alleen een contradictio in terminis maar ook een krachtmeting met onszelf: alleen wie (financieel, emotioneel, psychologisch…) heel robuust aan de start komt houdt dat vol.

En toen moest C** nog komen.

(c) Inaya photography

Als je het gevoel hebt dat je moet kiezen tussen je eigen leven of dat van een ander, moet de motivatie al heel krachtig zijn om de altruïstische keuze te maken. Ouders doen dat voor hun kinderen. Geliefden doen dat voor elkaar. Mensen die met hart en ziel strijden voor wat zij als een hoger doel beschouwen (het vaderland, een ideaal, een geloof, mensenrechten, noem maar op…) kunnen dat ook. Maar een uitgeputte, angstige en tegen elkaar opgezette bevolking die als enige zingeving in het leven consumeren kreeg aangepraat, wat voor hoger doel zou hen in tijden van crisis nog moeten motiveren?

Angst kan werken, inderdaad, voor een tijdje. Maar angst op langere termijn heeft bijwerkingen: ze verteert (enter depressie en suïcide) en ze stompt af (enter onverschilligheid). Angst is geen zingeving.

Een fundamentele bijwerking van de materialistische samenleving waarin we ons pre-C** probeerden staande te houden, was dat enorm veel mensen op een diep, persoonlijk niveau alle voeling kwijt waren met zichzelf en hun basisbehoeften. Dat materialisme is tot op zekere hoogte trouwens ook medisch. We verwarren stelselmatig ‘langer leven’ (meer levensjaren) met ‘goed leven’. We zijn doodsbang voor de dood. Ook daar zet C** nu een loep op.

Nog langer leven hoéft niet voor mij, als het op deze manier moet. Dat zeggen steeds meer bejaarde mensen, hoor ik van een lieve kennis uit het zorg- en palliatief netwerk. Ze kwijnen weg, ze geven op en doven uit. Als we beweren dat we hun leven willen beschermen, welk soort leven bedoelen we dan precies?

De grootouders die hun kleinkinderen missen, de families die moeten kiezen welke van hun geliefden ze wel of niet binnenlaten, de jongeren die kreunen onder een schrijnend tekort aan sociaal contact, iedereen die steeds dieper en wanhopiger afziet onder het gebrek aan verbondenheid en horizon, ze zitten zich echt niet allemaal zomaar een beetje aan te stellen. (Dat hoor je ook, dat ze zich aanstellen, doorgaans van dezelfde stemmen die zeggen: ‘ze denken alleen maar aan zichzelf’.)

Leven is meer dan biologisch overleven. Werkelijk leven heeft betekenis en zin. En wat we nodig hebben om betekenis aan ons bestaan te geven, is contact. Warmte. Verbondenheid. Spontaniteit. Goesting.

Als onze levens ons meer zingeving boden, meer verbondenheid en momenten van warmte en werkelijke betekenis, dan zouden we niet zo bang zijn om te sterven. Dan kwam de dood als een goede vriend die je naar huis brengt op het einde van het feest. Maar op dit moment heeft het leven voor velen in de materialistische westerse samenleving bitter weinig betekenis. En dus klampen we ons vast aan het dogma dat ‘elke dode er een te veel is’. Alsof nog meer lengte in levensjaren de leegte zou kunnen compenseren die we vanbinnen meedragen als een loden gewicht.

(c) Inaya photography

Sommigen van de mensen die nu foert zeggen tegen de regels doen dat weloverwogen. Niet omdat ze onverschillig zijn voor het lot van hun medemensen of de werkdruk van de zorgverleners in de ziekenhuizen en de woonzorgcentra. (Hoe durf je dat als beleidsmaker trouwens, denk ik, de dramatische omstandigheden van zorgverleners die al jaren aan de alarmbel trekken dat de werkdruk hen te veel wordt, dat ze dit niet meer bolwerken met nóg minder personeel, dat de zorg elke menselijkheid verliest en dat er iets moet veranderen nu aanslepen als argument om iedereen aan te zetten tot ‘solidariteit’. Daar moet je écht contextblind voor zijn. Of schaamteloos.)

Wie nu de C**-maatregelen de rug toe keert, doet dat vaak vanuit een aanvoelen dat wat er gevraagd wordt niet langer klopt. Dat alle voorafgaande inspanningen niet gezien en gewaardeerd worden. Dat we met een kluitje van meer van hetzelfde in het riet gestuurd worden: alle torenhoge eisen voor performantie blijven van kracht, maar alle levenskwaliteit wordt dichtgedraaid. En die levenskwaliteit, daar wás er al zo weinig van.

Daar waren we allemaal samen mee verantwoordelijk voor, natuurlijk wel. We hebben echt wel het Gouden Kalf aanbeden. Maar steeds meer mensen uiten nu – vaak heel schoorvoetend – het aanvoelen dat de chronische opofferingen niet langer opwegen tegen de mogelijke verliezen. Oók als die zich in onze eigen familie zouden afspelen. Is dat egoïstisch? Ik zou het niet durven zeggen. Als ik naar de vele noodkreten luister in mijn vrienden- en kennissenkring, de smeekbedes om dialoog en nuance lees in analoge en digitale publicaties, dan zou ik denken dat we ons voor het eerst in heel erg lang bewust aan het afvragen zijn wat we belangrijk vinden in dit leven.

Voor sommigen zal dat een last-minute kerstcadeautje uit de Action zijn, best mogelijk. Dat is van een tristesse die ons in de spiegel zou moeten laten kijken en waarover ik verder niet wil oordelen. Maar voor veel anderen gaat het over dingen als: naast het bed kunnen zitten van je moeder die sterft. De mensen die je in dit leven het liefst ziet kunnen vastpakken. Jongeren kunnen zien openbloeien met de veerkracht die we nodig hebben om de komende klimaatverandering het hoofd te bieden.

Het zou zomaar even kunnen dat we beginnen beseffen dat een zinvol leven niet draait om met z’n allen een jaar, of zelfs tien jaar, langer leven, maar om iets zinvols doen met de tijd die ons gegund is. Of de regels dat nu toestaan of niet.

(c) Inaya photography